một góc nhìn về tiến hóa văn hóa

Kho tàng kiến thức của nhân loại là vô hạn nhưng khả năng nhận thức của mỗi cá nhân, có thể nói, là hữu hạn. Vấn đề đặt ra là làm sao để lượng kiến thức hữu hạn của mỗi người trở nên hữu ích nhất trong thực tiễn cuộc sống. Trên thực tế, kiến thức của mỗi cá nhân có tính hữu ích cao khi đáp ứng những yêu cầu và mục tiêu sau: Thứ nhất là lượng kiến thức đó có nhiều kiến thức nền tảng thiết yếu, không chỉ trong lĩnh vực chuyên môn đang hoạt động mà còn bao gồm những kiến thức nền tảng chung (một phần nội dung mà cuốn sách này hướng tới). Thứ hai là trong sinh hoạt cuộc sống, công việc và quan hệ giao tiếp, mỗi cá nhân phải hình thành, nâng cao khả năng vận dụng những kiến thức mà mình đang có vào những tình huống cụ thể.

Khi viết cuốn sách này, chúng tôi chủ yếu nhắm tới mục tiêu thứ nhất thông qua việc chia sẻ một góc nhìn và khái lược kiến thức nền cần thiết cho đa số lĩnh vực và hầu hết mọi người. Mục tiêu nâng cao khả năng vận dụng kiến thức được chúng tôi lồng ghép trong phần Trụ cột thứ ba của tiến hóa văn hóa: Hình thành con người văn hóa. Mỗi lĩnh vực khoa học đều có những kiến thức cốt lõi, cơ bản. Kho tàng kiến thức của nhân loại cũng có phần thiết yếu, cơ bản. Đưa ra góc nhìn cá nhân về nội dung kiến thức thiết yếu chung cho mọi người là việc không hề dễ và có thể gây ra những tranh cãi, nhưng chúng tôi tin chắc những chia sẻ này sẽ góp phần khơi gợi ở bạn đọc, đặc biệt là các bạn trẻ, niềm hứng thú tìm tòi, khám phá tri thức. Để phục vụ mục đích này, chúng tôi sẽ tóm lược những kiến thức nền tảng thiết yếu theo quan điểm của mình trên cơ sở hai nội dung chính yếu sau:

Những kiến thức cơ bản nhất giúp ta hiểu tại sao trái đất ban đầu là một quả cầu đá, biến đổi dần để có hệ sinh thái với con người và xã hội hiện đại ngày nay. Đây có thể coi là kiến thức nền tảng thiết yếu trong kho tàng kiến thức của nhân loại.

Từ khi trái đất chưa có sự sống, biến đổi dần để có hệ sinh thái với con người và xã hội phức tạp hiện nay, là một quá trình duy nhất với các bước ngoặt vừa ngẫu nhiên vừa tất yếu.Trong đó, các bước tiến bộ của giai đoạn sau cơ bản dựa trên sự nâng cấp thành quả của giai đoạn trước lên mức độ hoàn toàn mới nhưng vẫn chứa đựng và bị chi phối bởi bản chất, quy luật của giai đoạn trước.

Xét tổng thể, đó là kết quả tác động trực tiếp của bức xạ mặt trời cùng biến đổi vĩ mô của trái đất lên quá trình tương tác giữa các phân tử, nguyên tử (hệ vi mô) và tác động gián tiếp qua cấu trúc cơ thể sinh vật. Đối với quá trình tiến hóa sinh học, ngoài các nhân tố tác động này, còn có thêm tác động của môi trường sinh thái do chính các sinh vật góp phần tạo ra. Trong sự tiến hóa của xã hội loài người, ngoài các yếu tố chi phối, tương tác như trong tiến hóa sinh học, còn có tương tác của yếu tố môi trường xã hội và tâm lý người. Quá trình này gồm ba giai đoạn kế tiếp nhau:

- Tiến hóa tiền sinh học: Gồm những biến đổi của trái đất trước khi sự sống xuất hiện.
- Tiến hóa sinh học: Sự sống xuất hiện, bền bỉ tiến hóa để từ những sinh vật đơn giản đầu tiên mà có sinh giới đa dạng như ngày nay.
- Tiến hóa loài người và tiến hóa văn hóa: Con người xuất hiện, trải qua quá trình tiến hóa loài và tiến hóa văn hóa khoảng 1,8 triệu năm trở lại đây. Quá trình này gồm sơ lược tiến hóa loài và quá trình loài người từ lối sống bầy đàn nguyên thủy dần phát triển thành xã hội hiện nay. Quá trình này gọi là tiến hóa văn hóa. Tuy nhiên, góc nhìn về tiến hóa văn hóa mà chúng tôi chia sẻ trong cuốn sách này mới chỉ là những quan điểm có tính khai mở, cần được nghiên cứu bổ sung, phát triển thêm nữa. Mặt khác mô hình tiến hóa văn hóa chúng tôi đề cập đến ở đây mang tính cổ điển trong khi đó, thời đại thông tin số hóa, internet, trí tuệ nhân tạo – công nghệ 4.0 sẽ tác động vào tiến trình này làm thay đổi rất nhiều vai trò của các nhân tố tạo nên mô hình tiến hóa văn hóa cổ điển.

Nói tóm lại, cuốn sách sẽ phần nào giúp bạn đọc trả lời được ba câu hỏi quan trọng liên quan đến tiến hóa văn hóa:

- Tại sao có sự sống?
- Tại sao từ vài dạng sống đơn giản ban đầu mà thành sinh giới đa dạng, phong phú ngày nay?
- Tại sao xã hội loài người từ bầy đàn nguyên thủy phát triển thành xã hội hiện đại?